Centraal Archief Bijzondere Rechtspleging (CABR)

Zoekt u een persoonsdossier uit het Centraal Archief Bijzondere Rechtspleging (CABR), dat na de Tweede Wereldoorlog over iemand werd aangelegd in verband met (vermeende) samenwerking met de Duitse bezetter? Bekijk dan deze zoekhulp.

 

Alles uitklappen

Na de Tweede Wereldoorlog werden ruim 300.000 Nederlanders onderzocht in verband met de bijzondere rechtspleging. Zij werden verdacht van samenwerking met de Duitse bezetter, verraad, NSB-lidmaatschap of het in dienst treden bij het Duitse leger. Veel van deze mensen komen voor in het Centraal Archief Bijzondere Rechtspleging (CABR). Het betreft zowel mensen die tot een straf zijn veroordeeld, als mensen van wie is gebleken dat de verdenking ongegrond was.

Het CABR is tot 1 januari 2025 vanwege privacywetgeving beperkt openbaar (B-beperking). Dit betekent dat u niet zelf in dit archief kunt zoeken, maar wel dossiers van kunt komen bekijken.

Om persoonsdossiers uit het CABR te komen bekijken, moet u een inzageverzoek indienen. Een medewerker van het Nationaal Archief verricht vooronderzoek. Voor het inzageverzoek hebt u de volledige naam en geboortedatum nodig van de persoon van wie u het dossier wilt bekijken en liefst ook enkele aanvullende gegevens, zoals woonplaats en beroep.

Wanneer u stukken uit het CABR komt bekijken mogen daar géén foto's of scans van worden gemaakt. U kunt wel aantekeningen maken.

Vul het CABR-formulier in om vooronderzoek uit te laten voeren. Om het CABR-formulier in te vullen moet u inloggen op de site van het Nationaal Archief. Heeft u nog geen account? Dan kunt u een account aanmaken.

CABR-formulier 

Behandeltermijn

U ontvangt een bevestiging wanneer uw verzoek bij het Nationaal Archief is binnengekomen. Na maximaal zes weken ontvangt u de onderzoeksresultaten en wordt uitgelegd hoe u een afspraak voor inzage kunt maken.

Wilt u een aanvraag indienen voor meer dan één persoon? Stuur dan uw aanvraag naar:

info@nationaalarchief.nl 

U kunt ook een inzageverzoek per post indienen. Stuur dan een brief naar:

Nationaal Archief
afd. Dienstverlening
Postbus 90520
2509 LM  Den Haag

Neem in uw e-mail of brief de volgende gegevens op:

  • naam van de persoon (of personen) naar wie u onderzoek wilt (laten) doen, met volledige voornamen;
  • zijn of haar geboortedatum en bij voorkeur ook de geboorteplaats;
  • woonplaats van de betrokkene gedurende de oorlogsjaren (indien bekend);
  • beroep (indien bekend);
  • uw naam, adres, woonplaats, bij voorkeur ook een e-mailadres; een kopie van uw identiteitsbewijs is niet nodig; 
  • u mag altijd extra gegevens toevoegen aan uw inzageverzoek. 

Bewijs van overlijden

Is de persoon van wie u het dossier wilt bekijken geboren ná 1 januari 1923 én inmiddels overleden, dan moet u een bewijs van overlijden meesturen. Wij accepteren als bewijs van overlijden:

  • een foto of scan van een uittreksel uit het overlijdensregister van de burgerlijke stand;
  • een foto of scan van een rouwkaart, rouwadvertentie of bidprentje (de website Mensenlinq bevat veel rouwadvertenties die sinds 2005 in regionale dagbladen verschenen);
  • een foto of scan van de persoonskaart (op te vragen bij het CBG|Centrum voor Familiegeschiedenis);
  • een foto van de grafsteen met daarop de volledige naam, geboorte- en sterfdatum (goed leesbaar).

Let op: vermeldingen op genealogische websites worden niet geaccepteerd als bewijs van overlijden!

Toestemmingsverklaring

Als u onderzoek wilt laten doen naar één of meer personen die nog in leven zij, dan hebben we van ieder van deze personen nog de volgende documenten nodig:

  • Een ondertekende toestemmingsverklaring van de persoon naar wie u onderzoek wilt laten doen. Hiermee geeft de persoon u toestemming om archiefstukken over hem/haar op te vragen en te bekijken.
  • Een kopie van het identiteitsbewijs van deze persoon. Meer informatie over het maken van een veilige kopie van een identiteitsbewijs vindt u op de website van de Nederlandse overheid.

U ontvangt een bevestiging, wanneer uw verzoek bij het Nationaal Archief is binnengekomen. Na maximaal zes weken ontvangt u de onderzoeksresultaten en wordt uitgelegd hoe u een afspraak voor inzage kunt maken.

Als eerste treft u in het dossier meestal het oordeel aan: ofwel een beslissing over de (on)voorwaardelijke buitenvervolgingstelling, ofwel de gerechtelijke stukken (uitspraken en vonnissen, dagvaardingen, processen-verbaal van rechtszittingen). Daarnaast zitten er ook vaak de processen-verbalen in van de aanhouding van de verdachte, en de verhoren van de verdachte en van de getuigen.

Naast processtukken kunnen er persoonlijke stukken uit de bezettingstijd in het dossier zitten. Bijvoorbeeld foto's, brieven, dagboekaantekeningen, agenda's, lidmaatschapsbewijzen van NSB-organisaties, enzovoort. Deze stukken zijn destijds in beslag genomen als bewijsmateriaal.  Daarnaast bevatten veel dossiers brieven met ontlastende verklaringen: pogingen van familie, vrienden en buren om de verdachte vrij te krijgen. Een enkele maal wordt een brief aangetroffen waarin iemand een ander aangeeft. 

Overzicht van veel voorkomende afkortingen
Afkorting Naam instantie Omschrijving
BG Bijzonder Gerechtshof Belast met de strafrechtelijk berechting.
BRC Bijzondere Raad van Cassatie Belast met uitspraken in hoger beroep.
DGP Directoraat Generaal Politie Bestuurlijke instelling van de politie. Dit archief bevat stukken zoals, sollicitaties, arbeidsovereenkomsten, benoemingen, overplaatsingen, ontslagen, detachering en huwelijkstoestemmingen.
GP Gemeente Politie Lokale opsporingsdienst in gemeenten met 25.000 of meer inwoners.
NAD Nederlandse Arbeidsdienst Organiseerde de Arbeidseinsatz in Duitsland. Tot 1942 was toetreden vrijwillig, daarna werd er een dienstplicht ingevoerd voor mannen tussen de 18 en 23 jaar.
NSB Nationaal Socialistische Beweging Nederlandse nationaalsocialistische politieke partij die zijn partijprogramma deels ontleende aan de Nationalsozialistische Deutsche Arbeiterpartei (NSDAP), de partij van Hitler. De partij heeft bestaan van 1931 tot 1945. Vanaf 1941 werd onderscheid gemaakt tussen sympathiserende leden (deze  hoefden niet deel te nemen aan de werkzaamheden van de partij) en werkende leden.
NSKK Nationalsozialistischer Kraftfahrer Korps Duitse organisatie die vanaf 1940 werd ingezet voor het ondersteunen van de oorlogsvoering door middel van transportcolonnes, het verzorgen van opleidingen tot chauffeur en het inrichten van reparatiewerkzaamheden voor motorvoertuigen.
NVD Nederlandse Volksdienst Opgericht tijdens de bezetting met als doel al het maatschappelijk werk te nazificeren en onder te brengen in één organisatie.
OT Organisation Todt Duitse bouwmaatschappij die onder andere betrokken was bij de bouw van de Atlantikwall. Bestond uit zowel vrijwilligers als dwangarbeiders.
PF / OF Procureur-Fiscaal Openbaar aanklager. De PF kon bij lichte gevallen beslissen een persoon (on)voorwaardelijk buitenvervolging te stellen.
POD Politieke Opsporingsdienst Lokale opsporingsdienst belast met de opsporing van politiek delinquenten tot 1 maart 1946.
PRA Politieke Recherche Afdeling Lokale opsporingsdienst belast met de opsporing van politiek delinquenten vanaf 1 maart 1946.
RP Rijkspolitie Lokale opsporingsdienst in gemeenten zonder Gemeente Politie.
SS Schutz Staffel Paramilitaire organisatie binnen de Duitse nationaalsocialistische partij. Oorspronkelijk de lijfwacht van Adolf Hitler. De Waffen-SS was de militaire afdeling van de SS en onderdeel van het Duitse leger.
STPD Stichting Toezicht Politieke Delinquenten Belast met reclasseringsactiviteiten ten behoeve van vrijgelaten politieke delinquenten en met controle op de naleving van de voorwaarden opgelegd bij voorwaardelijke buitenvervolgstellingen, voorwaardelijke veroordelingen en voorwaardelijke invrijheidstellingen.
TRIB Tribunaal Belast met de tuchtrechtelijke berechting.
WA Weerafdeling der NSB Opgericht door Mussert in 1932 als semi-militaire organisatie om de orde en tucht van de jongere NSB-leden te bevorderen. De WA werd vooral ingezet om NSB-leden te beschermen.
WHN Stichting Winterhulp Nederland Een nationaalsocialistische organisatie die zich bezig hield met maatschappelijke hulpverlening aan behoeftige Nederlanders.

 

De dossiers aanwezig in het CABR, zijn in drie groepen te verdelen:

Dossiers van het Openbaar Ministerie

Dossiers van het Openbaar Ministerie zijn gevormd door de Procureur-Fiscaal (PF) bij de Bijzondere Gerechtshoven. Deze trad op als openbaar aanklager, gaf leiding aan het opsporingsonderzoek en bracht zaken bij de rechter aan. Voor zaken die door een Tribunaal werden behandeld had hij een coördinerende functie.

Berechtingsdossiers

Berechtingsdossiers zijn gevormd door Tribunalen (Trib.), speciale rechtbanken die belast waren met het bestraffen van Nederlanders die zich onvaderlandslievend hadden gedragen. Vanaf 1947 werden ook de lichte strafzaken door de Tribunalen behandeld. Het strafrechtelijk berechten van oorlogsmisdrijven werd gedaan door Bijzondere Gerechtshoven (BG) en de Bijzondere Raad van Cassatie (BRC). De Bijzondere Raad van Cassatie kon de uitspraken van de Bijzondere Gerechtshoven vernietigen en zelf een straf opleggen of de zaak terugverwijzen.

Opsporingsdossiers

Opsporingsdossiers zijn gevormd door lokale of regionale politiediensten. Het doel was politieke verdachten op te sporen en aan te houden. Tot 1 maart 1946 waren dit de Politieke Opsporingsdiensten (POD), daarna de Politieke Recherche Afdelingen (PRA) en de Politieke Recherche Afdelingen Collaboratie (PRAC). De laatste deed onderzoek naar economische delicten. 

Wanneer u een CABR-aanvraag indient, wordt naast het CABR-archief ook gekeken in een aantal andere beperkt openbare archieven, waaronder verschillende 'zuiveringsarchieven' van ambtenaren, politieagenten en kleine zelfstandigen. 

Archieven waarin altijd gezocht wordt bij een CABR-aanvraag
Archiefnaam Archiefnummer Beperking Omschrijving
Centraal Archief Bijzondere Rechtspleging (CABR), 

1945-1952

2.09.09 B-beperkt, tot 01-01-2025 Het CABR-archief is een verzameling van archieven van instanties die tussen 1944-1952 werkten op het gebied van de bijzondere rechtspleging, dat wil zeggen onderzoek naar Nederlanders die (mogelijk) samenwerkten met de Duitse bezetters.
Ministerie van Binnenlandse Zaken: Zuivering Ambtenaren en Nederlandse Orden, 1945-1959 2.04.67

B-beperkt (alleen persoonsdossiers), tot 01-01-2025

Het archief bevat naast beleidsstukken over de organisatie van de zuivering ook duizenden dossiers betreffende individuele ambtenaren.
Stichting Toezicht Politieke Delinquenten (STPD), 1945-1951 2.09.42.01 B-beperkt (alleen persoonsdossiers), tot 01-01-2025 STPD was o.a. belast met reclasseringsactiviteiten van vrijgelaten politieke delinquenten en met de naleving van de voorwaarden opgelegd bij voorwaardelijke buitenvervolgstellingen, voorwaardelijke veroordelingen en voorwaardelijke invrijheidstellingen. 
Bureau voor Nationale Veiligheid (BNV), 1945-1946 2.04.80

B-beperkt, tot 01-01-2025. 

BNV was o.a. belast met het identificeren, opsporen, arresteren en verhoren van personen die behoorden tot Duitse organisaties zoals Abwehr, Gestapo en Sicherheitsdienst.

 

Archieven waarin gezocht wordt indien van toepassing
Archiefnaam Archiefnummer Beperking Omschrijving

Ministerie van Justitie: Bureau Juridische Zaken (Zuivering Politie), 1944-1965

2.09.54 B-beperkt, tot 01-01-2025 Bevat onder meer persoonsdossiers van politiepersoneel dat na de Tweede Wereld werd onderzocht in het kader van de 'zuiverheidsonderzoeken' door het Bureau Juridische Zaken / Zuivering Afdeling Politie.

Ministerie van Binnenlandse Zaken: Afdeling Binnenlands Bestuur, 1879-1950

2.04.57 B-beperkt, tot 01-01-2025 Bevat onder meer persoonsdossiers van burgemeesters met gegevens over hun benoeming, herbenoeming en ontslag. Hierin (met name in de inventarisnummers 2015-2056) kunnen stukken zitten over 'zuiverheidsonderzoeken' van na de Tweede Wereldoorlog.

 

Wilt u een dossier inzien van een specifiek persoon, dien dan een inzage verzoek in via het CABR-formulier of via een e-mail/brief als u inzage wilt in de dossiers van meerdere personen.

Als u geen onderzoek doet naar specifieke personen, dan kunt u inzage krijgen op basis van een onderzoeksopzet. Voor informatie over de onderzoeksopzet, zie de zoekhulp Inzage in beperkt openbaar archief.  

Tijdens de oorlog dacht de Nederlandse regering in Londen al na over wat er moest gebeuren met de Nederlanders die met de bezetter hadden samengewerkt. De angst bestond dat de bevrijding zou uitlopen op een bijltjesdag, waarbij het Nederlandse volk de berechting van collaborateurs in eigen hand zou nemen. Daarom werd er nagedacht over hoe deze collaborateurs voor de rechtbank gebracht konden worden.

Om de berechting in goede banen te leiden, werd in Londen een speciaal rechtssysteem bedacht dat geschikt zou zijn om zowel burgers als militairen te berechten: de bijzondere rechtspleging. Dit rechtssysteem bestond uit speciale politieke opsporingsdiensten, procureurs-fiscaal bij het openbaar ministerie, tribunalen, bijzondere gerechtshoven en een bijzondere raad van cassatie.

In totaal kwamen 310.000 mensen in aanraking met de bijzondere rechtspleging. Bijna allemaal werden ze vlak na de oorlog gearresteerd en geïnterneerd. Naar sommigen is alleen een onderzoek ingesteld en zijn geen belastende feiten gevonden. Als er wel bewijs werd gevonden, werd iemand berecht door een tribunaal of bijzonder gerechtshof. Sommigen zaten zo lang in voorarrest dat zij door de procureur-fiscaal voorwaardelijk buiten vervolging werden gesteld. Dat betekende dat de ernst van hun daden even zwaar werd gezien als de doorgebrachte tijd in voorarrest.

Het Centraal Archief Bijzondere rechtspleging (CABR) is de neerslag van dit rechtssysteem. Hierin zijn zowel de dossiers van de lokale opsporingsdiensten als de dossiers van het openbaar ministerie, de tribunalen, de bijzondere gerechtshoven en de bijzondere raad van cassatie terug te vinden. De dossiers zijn geordend op naam van de verdachte.

Er zijn meer archieven die waardevolle informatie en persoonsdossiers kunnen bevatten. Sommige archieven zijn volledig openbaar. U kunt hier zelf onderzoek in doen. Andere archieven zijn niet openbaar (B-beperkt) of gedeeltelijk openbaar. 

Openbare archieven
Archiefnaam Archiefnummer Omschrijving
Nederlands Beheersinstituut (NBI), 1945-1967 2.09.16 NBI was belast met het beheer van vermogens van onder andere politieke delinquenten, zoals personen die door de Bijzondere Rechtspleging werden onderzocht. Zie ook de zoekhulp over het NBI.
Raad voor het Rechtsherstel, 1945-1967 2.09.48.02 Deze instelling behandelde bezwaren van politieke delinquenten tegen beslissingen van het NBI. 
Commissies tot Opsporing van Oorlogsmisdadigers (COOM), 1944-1949 2.09.61 Dit archief betreft alleen niet Nederlandse oorlogsmisdadigers, zoals Duitsers en Japanners. Zie ook de zoekhulp over COOM.

Ministerie van Binnenlandse Zaken: Directie Binnenlands Bestuur: Bestuurszaken en Kabinetszaken, 1950-1996

2.04.87 Dit archief bevat onder meer dossiers over de benoeming, herplaatsing en ontslag van burgemeesters in de naoorlogse periode (3.7.3. Burgemeesters). De persoonsdossiers van de burgemeesters zijn op naam te doorzoeken. Een klein deel is A-beperkt. U kunt deze dossiers via de informatiebalie in de studiezaal aanvragen.

Bureau Zuivering Kunstenaars en van de Ereraden voor de Kunst, 1945-1952

2.14.46 Bevat persoonsdossiers van kunstenaars die na de Tweede Wereldoorlog zijn onderzocht op hun gedrag tijdens de oorlog. De dossiers zijn geordend op achternaam.

Commissie voor de Zuivering van het Radio-omroeppersoneel, 1945-1957

2.04.72 Bevat onder meer persoonsdossiers van radio- en omroeppersoneel dat na de Tweede Wereldoorlog is onderzocht op hun gedrag. Het merendeel van de dossiers is openbaar. Alleen de dossiers van personen die korter dan 100 jaar geleden werden geboren zijn nog B-beperkt (en geanonimiseerd). Om die dossiers te kunnen bekijken moet u een aanvraag indienen.

Ministerie van Defensie: Collectie betreffende zuiveringen, 1945-1959

2.13.99 Bevat onder meer persoonsdossiers van militairen en mariniers die na de Tweede Wereldoorlog zijn onderzocht op hun gedrag tijdens de oorlog.  Sommige delen zijn openbaar en op naam te doorzoeken, zoals de dossiers van de commissie Van Asbeck, die onderzoek deed naar marine-officieren (inventarisnummers 570-574).

Deels openbare en deels B-beperkte archieven (gratieverzoeken en naturalisatiezaken)

Na de veroordeling is door de politieke delinquenten of familieleden vaak nog geprobeerd om strafvermindering te krijgen, door bijvoorbeeld gratieverzoeken in te dienen. Daarnaast waren er personen die hun Nederlanderschap vanwege hun gedrag tijdens de Tweede Wereldoorlog verloren (of behielden). Een deel van deze archieven is B-beperkt. Wanneer u vermoedt dat er ook een persoonsdossier in één van deze archieven zit, vermeldt dat dan bij 'Extra informatie' op het CABR-formulier. Het gaat om de volgende archieven:

Archiefnaam Archiefnummer Openbaarheid Omschrijving

Archief inzake Voorwaardelijke Invrijheidstellingen van het Ministerie van Justitie, 1950-1978

2.09.115

Dossiers van personen geboren vóór 01-01-1923 zijn volledig openbaar. Dossiers van personen geboren ná 01-01-1923 zijn geanonimiseerd en B-beperkt. Archief met dossiers van gedetineerden die een verzoek deden tot Voorwaardelijke Invrijheidstelling.

Ministerie van Justitie, Gratiebeleid en uitvoering, 1947-1988

2.09.116 Deels openbaar, deels B-beperkt Archief bevat zowel beleidsstukken als stukken die betrekking hebben op individuele beslissingen over gratieverzoeken. 

Archieven betreffende het beleid inzake gratie op doodstraffen van het Ministerie van Justitie, 1945-1977

2.09.71

Grotendeels openbaar, deels B-beperkt Archief met beleidsstukken en individuele gratiedossiers van al dan niet verleende gratie op de doodstraf. De gratiedossiers (inventarisnummers 37-177) zijn bijna allemaal openbaar en kunt u zelf  aanvragen.
Naturalisatie en Nationaliteitsaangelegenheden, 1947-1989 2.09.128 Deels openbaar, deels B-beperkt Archief met onder meer dossiers van personen die door hun gedrag tijdens de oorlog hun Nederlanderschap verloren (inventarisnummers 9281-9671). Deze dossiers zijn B-beperkt. Zie ook de zoekhulp Naturalisaties 16e eeuw-1950.

B-beperkte archieven (Bijzondere Jeugdzorg)

Als de persoon aan wie een CABR-dossier is gewijd minderjarig was toen er onderzoek naar deze persoon werd gedaan, dan kan over deze persoon ook een dossier zijn in jeugdzorgarchieven. De persoonsdossiers uit deze archieven zijn B-beperkt. Wanneer u vermoedt dat er ook een persoonsdossier in een jeugdzorgarchief is, vermeldt dat dan bij 'Extra informatie' op het CABR-formulier. Het gaat om de volgende archieven:

Archiefnaam Archiefnummer Openbaarheid Omschrijving
Bureau Bijzondere Jeugdzorg van het ministerie van Justitie, 1945-1949 2.09.42.02 B-beperkt (vooral persoonsdossiers), tot 01-02-2045 Dit (onvolledige) archief bevat onder meer registratiekaarten van kinderen die onder toezicht waren geplaatst.
Provinciale Inspectie en Tehuizen voor de Bijzondere Jeugdzorg in Zuid-Holland, 1946-1949 3.05.26 B-beperkt (alleen persoonsdossiers), tot 01-02-2045 Dit archief van Bijzondere Jeugdzorg voor Zuid-Holland bevat onder meer registratiekaarten en persoonsdossiers van pleegkinderen in tehuizen en pleeggezinnen.

Websites

  • Nederlands Instituut voor Oorlogs-, Holocaust- en Genocidestudies (NIOD), beheert veel oorlogsarchieven, waaronder over kamppersoneel, dagboeken van collaborateurs en enkele zuiveringsarchieven.
  • Bundesarchiv: Nationaal Archief van Duitsland. U kunt ook aanvragen doen naar personen, zoals SS-soldaten.
  • Arolsen Archives (voorheen Ínternational Center on Nazi Persecution in Bad Arolsen'), een internationaal archief- en documentatiecentrum over vervolgingsslachtoffers van Nazi-Duitsland. Het bevat ook gegevens over Nederlanders, waaronder SS-soldaten, die na de Tweede Wereldoorlog gerepatrieerd werden.
  • Verdacht van Collaboratie, particuliere website met overzichten; gegevens veelal gebaseerd op archiefstukken uit het Stadsarchief Amsterdam.

Literatuur

  • Sjoerd Faber en Gretha Donker, Bijzonder Gewoon: Het Centraal Archief Bijzondere Rechtspleging (1944-2010) en de “lichte gevallen”, Den Haag/Zwolle 2010.
  • Jan Kompagnie (eindred.), De Oorlogsgids: met antwoorden op de 25 meest gestelde vragen over de oorlogsarchieven van het Nationaal Archief, Meppel 2005.
  • Jan Kampagnie en Ad van Liempt (eindred.), Jodenjacht, Amsterdam 2011.

De Stichting Werkgroep Herkenning (SWH) verleent ondersteuning en behartigt de belangen van kinderen en kleinkinderen van 'foute' ouders en familieleden. Er is een dagelijks beschikbare telefoonlijn waar u over deze problematiek kunt praten (0031 (0)85-0004185. U kunt ook een email sturen naar secretariaat@werkgroepherkenning.nl.