2.05.43 Inventaris van de archieven van het Nederlandse Gezantschap / Nederlandse Ambassade in België (en Luxemburg), 1839-1954 (1961), 1924-1954

Een beschouwing omtrent de legaties in het algemeen treft men aan in de inleiding tot de legatie archieven beschreven in het jaarverslag over 1918 blz. 341 vlg. Ter omschrijving der werkzaamheden enz. van de Nederlandse gezant in België ziet men de instructie voor mr. Anton Reinard Falck (Inv. nr. 1), die bij de erkenning van België tot een zelfstandig koninkrijk in 1839, het eerst die functie heeft bekleed, welke instructie ook vrijwel ongewijzigd heeft gediend voor zijn opvolgers.

Als vertegenwoordigers van Nederland zijn vóór 1890 bij het Hof van België de volgende personen geaccrediteerd geweest :

Mr. Anton Reinhard Falck, gezant.

Benoemd bij Koninklijk Besluit van 22 september 1839, nr. 49, Overleden 16 maart 1843.

Jhr. Gerard Mare Charles Hooft, waarnemend 16 maart-17 juli 1843.

Jean Jaques Rochussen, gewezen Minister van Financiën.

Benoemd bij Koninklijk Besluit van 14 juni 1843, nr. 5 met ingang van 25 Juni tot gezant. Aankomst te Brussel 17 juli. Teruggeroepen bij K.B. d.d. 11 april 1845 wegens zijn benoeming tot Gouverneur-generaal van Nederlands Indië.

Arnold Adolph baron Bentinck tot Nijenhuis gezant. Benoemd bij K.B. van 11 april 1845 met ingang van 1 juni daaraanvolgend.

Overgeplaatst ingevolge K.B. van 2 mei 1851 nr. 39 met ingang van 30 september bij het Hof van Groot-Brittannië.

Mr. Joseph Lodewijk Hendrik Alfred Gericke van Herwijnen. Benoemd bij K.B. van 30 december 1851 nr. 1 tot buitengewoon gezant en gevolmachtigd minister. Deze aanvaardt zijn ambt op 5 maart 1852.

Overgeplaatst bij K.B. van 14 augustus 1870 nr. 22 bij het Hof van Groot Brittannië.

Mr. Willem Frederik Rochussen.

Benoemd bij K.B. van 14 augustus 1870 nr. 22.

Overgeplaatst bij K.B. van 8 april 1871 nr. 24 bij het Hof te Berlijn.

Mr. Jan Willem van Landsberge.

Benoemd bij K.B. van 8 april 1871 nr. 24.

Teruggeroepen bij K.B. van 8 januari 1875 nr. 4.

Mr. J.L.H.A. Gericke van Herwijnen.

Benoemd bij K.B. van 17 januari 1875 nr. 1.

Eervol ontslagen bij K.B. van 18 april 1895 nr. 12 onder dankbetuiging voor de belangrijke diensten en benoeming tot Minister van Staat.

In de periode 1890-1940 veranderde het karakter van de diplomatieke betrekkingen tussen Nederland en België onder invloed van de Eerste Wereldoorlog. Voor 1914 namen beide landen in de internationale politiek een neutrale positie in. De van Belgische zijde ondernomen initiatieven om dat beleid gezamenlijk te voeren werden nooit met Nederlands enthousiasme begroet. In de Nederlandse visie werden de betrekkingen tussen de buurstaten bepaald door het verdrag van 1839, dat Nederland ten aanzien van de gemeenschappelijke waterwegen (de Schelde) en de vaststelling van de grens voordelen bood. De inval van het Duitse leger plaatste België in het geallieerde kamp. Na de Eerste Wereldoorlog konden de Belgen zich als één van de overwinnaars beschouwen en deze status werd aangewend voor de herziening van het verdrag met Nederland. Omdat de grote geallieerde mogendheden de Belgische annexatieëisen ten opzichte van Nederlands grondgebied niet steunden richtten de onderhandelingen zich in het bijzonder op de problemen rond de waterwegen. Het resultaat van deze onderhandelingen werd evenwel in 1927 door het Nederlandse parlement verworpen. Hiermee verslechterden de relaties tussen beide landen aanzienlijk. Pas in de loop van de jaren dertig verbeterde deze situatie enigszins. Tijdens de Tweede Wereldoorlog resulteerde het toegenomen vertrouwen in daadwerkelijke politieke en economische samenwerking. Dit proces zette na 1945 door. De oplossing voor het Scheldeprobleem werd in 1963 gevonden middels een nieuw
verdrag.

De diplomatieke status van de Nederlands-Belgische betrekkingen bevond zich tot 1944 op gezantschapsniveau. Te Brussel resideerde een Nederlandse buitengewoon gezant en gevolmachtigd minister als hoogste diplomatieke vertegenwoordiger. Na het overlijden van de Nederlandse koning Willem III in 1890 en de beëindiging van de personele unie tussen Nederland en Luxemburg werd deze vertegenwoordiger te Brussel in dezelfde hoedanigheid geaccrediteerd bij het
Luxemburgse hof.

Na 1890 waren vervolgens gezant:

Mr. J.L.H.A. Gericke van Herwijnen, per 8 januari 1875, na 1890 geaccrediteerd bij het Luxemburgse hof.

Jhr. mr. R.A.A.E. van Pestel, per 20 mei 1895.

Jhr. mr. O.D. van der Staal van Piershil, per 15 januari 1904.

Jhr. mr. H. van Weede, per 10 juni 1913.

Van Weede volgde in augustus 1914 de Belgische regering, die zich in ballingschap te Le Havre vestigde. Te Brussel bleef achter mr. M.W.R. van Vollenhoven, die samen met een kanselier de belangen van Nederlanders en onderdanen van andere nationaliteiten ten opzichte van de Duitse bezettingsautoriteiten verzorgde. Van Vollenhoven verkreeg op 16 mei 1917 de rang van minister-resident.

Na de Eerste Wereldoorlog werden tot gezant benoemd:

Jhr. dr. C.G.W.F. van Vredenburch, per 12 september 1919.

Jhr. mr. O.F.A.M. van Nispen tot Sevenaer, per 2 februari 1928.

Jhr. mr. A.W.Z. Tjarda van Starkenborch Stachouwer, per 16 oktober 1933.

Mr. J.A.N. Patijn, per 15 augustus 1936.

Mr. B.P. baron van Harinxma thoe Slooten, per 4 januari 1938.

Na de Duitse inval in Nederland en België van mei 1940 volgde van Harinxma met het personeel van het gezantschap de Belgische regering naar Lissabon. Hoewel van Harinxma tijdens de Tweede Wereldoorlog enige andere diplomatieke functies bekleedde bleef hij formeel gezant bij de Belgische regering. In 1944, toen de Belgische regering zich weer te Brussel vestigde, werd van Harinxma de eerste Nederlandse diplomaat te Brussel met de rang van ambassadeur.

De hoofdtaak van de Nederlandse ambassade te Brussel is Nederland in België te vertegenwoordigen. Dit betekent dat de ambassade de buitenlandse betrekkingen op politiek, economisch, commercieel, cultureel en wetenschappelijk terrein onderhoudt. Daarnaast heeft de ambassade de taak de belangen van nederlandse onderdanen te behartigen. Veelal omvat deze taak, consulaire en rechterlijke bijstand aan nederlanders woonachtig in België. Het takenpakket van de ambassade is veel omvattend, zodat de verschillende afdelingen zich met één taak bezig houden. De algemene leiding berust bij de ambassadeur. Er zijn een politieke, economische, consulaire, verbindings-, pers- en culturele afdeling. Tevens zijn een militaire, landbouw-, en een sociaal attaché gestationeerd door de diverse ministeries bij de ambassade.

Het ambtsgebied van de consulaire afdeling van de ambassade te Brussel omvat geheel België met uitzondering van de provincie Antwerpen en de gemeente Den Doel in de provincie Oost-Vlaanderen. Zij vielen onder het consulaat-generaal te Antwerpen. Onder de consulaire afdeling te Brussel ressorteerden de consulaten Brugge, Charleroi, Hasselt, Leuven, Luik en Oostende.

Bij de verheffing van het gezantschap tot ambassade te Brussel werd in 1944 mr. B.Ph. baron van Harinxma thoe Slooten benoemd als ambassadeur. In 1953 werd hij opgevolgd door Jhr. mr. P.D.E. Texeira de Mattos.

Het consulaat-generaal te Brussel werd in 1944 opgeheven en ondergebracht als een consulaire afdeling van de ambassade. Het hoofd van deze afdeling mr. H. van Romburgh benoemd in 1920 en later tevens hoofd van de economische afdeling werd in 1950 opgevolgd door mr. H.S. Hallo.

BNV werd per 1 januari 1946 uit de MG-organisatie gelicht en als buitendienst onder het ministerie van Algemene Oorlogvoering van het Koninkrijk (AOK) gebracht. Al in oktober 1945 was het besluit om BNV nog in 1946 op te heffen genomen. Na de opheffing van AOK per 18 juli 1946 ressorteerde BNV tot zijn opheffing in december 1946 onder het Kabinet van de Minister-President (KMP).

De taak van MG-sectie in zoals die in 1943 werd voorzien was: voorzien in de politionele taak van MG gedurende de Buitengewone Staat van Beleg. Dat impliceerde de organisatie van de politiedienst in bevrijd Nederland, zuivering van de aangetroffen politie-organisaties, en met name ook het opzetten van een apparaat voor onderzoek naar de politieke betrouwbaarheid en het inwinnen van inlichtingen in Nederland. De omvang van de werkzaamheden voortvloeiend uit deze laatste taak leidde tot de verzelfstandiging van de sectie IIIA begin 1945. Het ontstaan van BNV werd ingegeven door het verlangen van de Canadese bevrijdingstroepen om één centrale MG-autoriteit in bevrijd Nederland te belasten met de "Field Security": de ontmanteling van pro-Duitse spionage, sabotage en propaganda; de opsporing van en het onderzoek naar politiek verdachte personen en oorlogsmisdadigers; en de verhindering van de vlucht van dezulken over de grenzen.

De archieven van de Nederlandse Legatie in België zijn in overgenomen van het Departement van Buitenlandse Zaken.

Aan de gezanten was bij artikel 17 van hun instructie voorgeschreven: "Hij zal de archieven van het gezantschap houden in goede orde gerangschikt, tot op de dag van zijn vertrek en behoorlijk geïnventariseerd, ten einde zijn opvolger tot gids en leiddraad te kunnen strekken". De naleving van dat artikel heeft echter heel wat te wensen over gelaten. Hele pakken briefwisseling bleken buiten de gewone serie te zijn geraakt en noesten daar weer worden ingevoegd, terwijl de volgorde der stukken ook veel te wensen overliet, zodat om "een goede orde" te verkrijgen de gehele briefwisseling nagegaan moest worden, hetgeen een zeer tijdrovend werk is geweest. Vooral door het gebruik van halve vellen papier voor de minuten, die dikwijls meerdere bladen beslaan, welke bij elkaar waren weggeraakt, zodat het noodzakelijk was, die brieven te lezen om de bij elkaar behorende vellen weer bijeen te krijgen.

In 1939 werd een eerste deel van het archief naar het departement te 's-Gravenhage verzonden. Een ander gedeelte werd door het personeel van het gezantschap meegenomen tijdens de gedwongen aftocht van 1940 naar Lissabon. Daar werd het verscheept naar Washington. Het werd vervolgens in 1947 weer naar de ambassade te Brussel teruggestuurd.

Uiteindelijk in 1968, na verscheidene bezoeken van archiefexperts van het departement, leek de ambassade te Brussel in staat om het complete vooroorlogse
archief bij het departement onder te brengen. Maar zelfs in 1988 werd in de garage van de ambassade een stapel dossiers van voor 1940 aangetroffen.

Het archief is geordend volgens het rubriekenstelsel. Alle ingekomen en uitgaande stukken werden in chronologische volgorde ingeschreven in de agenda. Aan de hand van de aan elk stuk toegekende en in de agenda vermelde code werden de stukken vervolgens opgeborgen in dossiers.

De ambassade had het archief verdeeld in een 'open' en een 'geheim' gedeelte. Voor beide gedeelten werden aparte agenda's bijgehouden en twee verschillende codes gebruikt. Bij het 'open' gedeelte paste men een lettercode toe en bij het 'geheime' gedeelte een romeinse cijfercode. In 1952 is men niet direct overgegaan op de decimale code omdat men deze code te theoretisch en te gespecialiseerd vond en dat op de post daarvoor niet de juiste mensen aanwezig waren.

De hier gepresenteerde inventaris is het gevolg van periodieke overdrachten van blokken van het Gezantschaps-/Ambassade-archief. Begin 1990 werd daarvan het blok (1855)1890-1940(1944) overgedragen, begin 1993 het blok (1940)1945-1954(1961). Bij deze overdrachten was door het ministerie van Buitenlandse Zaken gezorgd voor een naadloos aansluitende nummering met het reeds geruime tijd eerder overgedragen deel van het Gezantschapsarchief, tijdvak 1839-1890.

Het archief is krachtens bepalingen van de Archiefwet overgebracht.

Het archief is krachtens bepalingen van de Archiefwet overgebracht.

Het archief kent geen beperkingen voor het raadplegen van stukken als gevolg van slechte materiële staat.

Openbare archiefstukken kunnen online worden aangevraagd en gereserveerd. U kunt dit ook via de terminals in de studiezaal van het Nationaal Archief doen. Om te kunnen reserveren dient u de volgende stappen te volgen:

1. Creëer een account of log in.
2. Selecteer in de archiefinventaris een archiefstuk.
3. Klik op ‘Reserveer’ en kies een tijdstip van inzage.

Bij het citeren in annotatie en verantwoording dient het archief tenminste éénmaal volledig en zonder afkortingen te worden vermeld. Daarna kan worden volstaan met verkorte aanhaling.

VOLLEDIG:
Nationaal Archief, Den Haag, Gezantschap België (en Luxemburg), nummer toegang 2.05.43, inventarisnummer ...

VERKORT:
NL-HaNA, Gezantschap België, 2.05.43, inv.nr. ...

Inventarisnummers van dit archief zijn niet in kopievorm beschikbaar

Voor de oudere archieven van de Nederlandse consulaire vertegenwoordigers te Brussel wordt verwezen naar: NA archieven van de Nederlandse consulaire vertegenwoordigingen te Brussel 1851-1945, nummer toegang 2.05.48.17.