2.21.336 Inventaris van het archief van A. Kappeyne van de Coppello [levensjaren 1936-1990], 1941-1990

Annelien Kappeyne van de Coppello werd op 24 oktober 1936 te Oud-Over (gemeente Loosdrecht, Utrecht) geboren in een familie, waarvan diverse leden politiek actief waren. Haar vader, N.J.C.M. Kappeyne van de Coppello, was behalve bankier en later advocaat en procureur, tevens lid van de Provinciale Staten in Utrecht. Ook was hij lid van organisaties als de Vereniging van de Verenigde Naties, en de Organisatie voor de Rechten van de Mens, en voorzitter van de Vereniging voor Internationale Rechtsorde. Haar grootmoeder, E.J. Kappeyne van de Coppello-Wijchers, werd in 1931 benoemd tot lid van de Provinciale Staten in Utrecht. Ze was voorzitter van de Unie voor Vrouwenbelangen en lid van het hoofdbestuur van de Vereniging voor Vrouwenbelangen en Gelijk Staatsburgerschap. Haar grootvader Jacobus was lid van de Eerste Kamer en haar oudoom, minister Johannes Kappeyne van de Coppello, joeg met zijn Wet op het Lager Onderwijs (1978) de confessionele politici tegen zich in het harnas door het bijzonder onderwijs niet te subsidiëren. Annelien Kappeyne van de Coppello beschouwde hem als een echte liberaal en bewonderde zijn karaktervolle zusters, Cornelia Sara (tante Cor) en Catharina (tante Kee). Eerstgenoemde was de grootmoeder van A.W. Tjarda van Starkenborch Stachouwer, de laatste landvoogd van Nederlands-Indië, met wie Annelien - volgens haar zeggen - geregeld politieke zaken besprak.

Nadat zij in 1955 aan het Stedelijk Gymnasium in Utrecht het diploma Gymnasium-A had behaald en vervolgens een jaar in het Zwitserse Lausanne als bloemschikker aan de lopende band had gewerkt, begon Kappeyne van de Coppello in 1956 haar rechtenstudie aan de Rijksuniversiteit te Leiden. Ze woonde in een huis voor vrouwelijke studenten, "Over 't Hoff"(Gerecht 10), waar ze de rest van haar leven zou blijven. Nadat ze het in 1975 had gekocht, behield het zijn functie als huisvesting voor zestien vrouwelijke studenten.

Door een actief lidmaatschap van de Vereniging voor Vrouwelijke Studenten Leiden, maar ook deelname aan het zogeheten Studentenparlement en andere activiteiten studeerde ze pas na bijna tien jaar, op 28 februari 1966, af in Nederlands recht.

Tijdens haar studie overwoog ze zich aan te sluiten bij de PVDA, maar in 1961 - het jaar van de bouw van de Berlijnse muur - koos ze voor de VVD na het bijwonen van de Liberale Internationale in Denemarken. Na haar afstuderen werd Kappeyne van de Coppello voor de VVD gekozen in de gemeenteraad van Leiden (september 1966 tot juni 1972) en vond ze een betaalde werkkring als fractiemedewerkster van de VVD in de Tweede Kamer. Van 1969 tot 1971 was zij adjunct-secretaris van de Kiesraad, het belangrijkste adviesorgaan van regering en parlement met betrekking tot kiesrecht en verkiezingen.

Van oktober 1973 tot september 1974 was zij opnieuw lid van de Leidse gemeenteraad.

Deze functie combineerde ze enige tijd met het lidmaatschap van de Tweede Kamer (mei 1971-juni 1981). Zij trad vooral op als fractiewoordvoerster voor binnenlandse zaken, justitie en cultuur. Na een onopvallende beginperiode verwierf zij bij een groter publiek bekendheid door haar optreden in november 1976 tijdens het Kamerdebat over de 'Menten-affaire'. De kunsthandelaar P.N. Menten, die verdacht werd van betrokkenheid bij oorlogsmisdaden in het door de Duitsers tijdens de Tweede Wereldoorlog bezette Polen, bleek aan de vooravond van zijn arrestatie naar het buitenland te zijn uitgeweken. De verantwoordelijke minister van Justitie, A.A.M. van Agt - lid van de Katholieke Volkspartij - , werd verweten dit dossier niet tijdig en adequaat te hebben behandeld. Hij moest zich in de Tweede Kamer tegen scherpe kritiek verdedigen, waarbij hij, mede door een slechte voorbereiding op het debat, een zwakke indruk achterliet. Namens oppositiepartij VVD analyseerde Kappeyne van de Coppello scherp en genadeloos de zwakke plekken in zijn optreden. Op professionele waarnemers van het debat maakte zij met haar koele, zakelijke aanpak veel indruk, maar ook ontving ze brieven van burgers die haar optreden tegen een dienaar van de Kroon onoorbaar en weinig vrouwelijk vonden.

Bij Kappeyne van de Coppello's felle kritiek op Van Agt speelden ook vorige ervaringen met deze minister een rol, in het bijzonder diens repressieve optreden tegen abortuskliniek 'Bloemenhove' in Heemstede in 1974 en begin 1976. Zij was een overtuigd voorstander van het legaliseren van abortus, en met die opvatting stond zij diametraal tegenover Van Agt.

Op 13 januari 1977, één maand nadat de Eerste Kamer het wetsontwerp Afbreking Zwangerschap van PVDA en VVD had verworpen, besloot ze uit de politiek te gaan als er bij een nieuw wetsontwerp aan het recht van de (zwangere) vrouw op zelfbeschikking zou worden getornd. Het is dan ook niet verwonderlijk dat zij weigerde, toen zij bij de formatie van het kabinet-Van Agt-Wiegel (1977-1981) - een coalitie van christen-democraten en de VVD - voor het staatssecretariaat van Cultuur, Recreatie en Maatschappelijk Werk werd gepolst.

Kappeyne van de Coppello bleef actief in de Tweede Kamer, vanaf eind december 1977 als vice-fractievoorzitter met J.G. Rietkerk als voorzitter. Zij behoorde tot de linkervleugel en haar standpunten en stijl leidden bij menige partijgenoot tot wrijving. Het 'conservatief materialisme', dat de VVD vanaf het aantreden van H. Wiegel als fractieleider en politiek aanvoerder in 1971 kenmerkte, vervulde Kappeyne van de Coppello met zorg. Zij was een warm pleitbezorger van het zogenaamde ontplooiïngsliberalisme met thema's als gelijkberechting van minderheden, en emancipatie van achtergestelde groepen en toonde zich een gedreven spreker over de grondslagen van de rechtstaat bij debatten over staats- en kiesrecht. Zij keerde zich tegen het districtenstelsel, was sterk voorstander van een referendum en pleitte ervoor het recht van enquête opnieuw leven in te blazen.

In april 1979 diende ze een motie in over het opnemen in de Grondwet van de onaantastbaarheid van het menselijk lichaam, die twee maanden later werd aangenomen. Het onderwerp lag haar na aan het hart, mede met het oog op het te verwachten effect op de discussie rond levensvraagstukken als euthanasie en orgaandonatie. In 1983 werd de eerbiediging van de integriteit van het menselijk lichaam in de Grondwet opgenomen.

Kappeyne van de Coppello's laatste zittingstermijn - vanaf 1977 - verliep niet zonder strubbelingen. Had zij van Wiegel nog de nodige ruimte gekregen om haar gedachten en plannen uit te dragen, met diens opvolger als fractievoorzitter, J.G. Rietkerk, was de samenwerking stroef. Naast beider karaktereigenschappen speelde hierbij ook het veranderde politieke klimaat een rol. Het Kabinet Van Agt-Wiegel probeerde voor het eerst na de Tweede Wereldoorlog bezuinigingen door te voeren bij de centrale overheid en de sociale zekerheid (bestek '81). Rietkerk verklaarde in zijn zogenaamde 'tijdgeestrede', dat de tijd van de bedilzuchtige verzorgingsstaat voorbij was. Opvallend was dat Kappeyne van de Coppello bij het verkrijgen van steun voor haar ideeën - vooral op immaterieel gebied - zich meer dan eens op de Partij van de Arbeid (PvdA) richtte, wat in deze jaren van sterke polarisatie allerminst gebruikelijk was. Van de socialisten verwachtte zij meer steun dan van coalitiepartner Christen-Democratisch Appèl (CDA) of zelfs van haar eigen fractie. Niet alleen vanwege de kleur van haar haar werd zij geregeld in de pers 'de rode liberaal' genoemd.

Na afloop van deze termijn besloot Kappeyne van de Coppello zich niet opnieuw kandidaat voor een Kamerzetel. Doorslaggevend bij haar besluit was de discussie op partijcongres van de VVD in maart 1981 over herinvoering van de doodstraf - die zij juist formeel wilde afschaffen - en de afwijzing door datzelfde congres het voorstel om in Nederland verblijvende buitenlanders stemrecht voor de gemeenteraadsverkiezingen te verlenen. Zij had inmiddels haar eigen fractie wel in meerderheid voor het buitenlanderskiesrecht weten te winnen.

In mei 1981 trad zij namens de Veronica Omroep Organisatie - de voortzetting van een voormalige piratenzender, waarvan zij tot verbazing van velen lid was - toe tot de Raad van Beheer van de Nederlandse Omroepstichting (NOS). Daar beheerde zij de portefeuilles personeelszaken en facilitair bedrijf. De vergader- en besluitencultuur in de omroepwereld waren heel anders dan de Haagse politieke mores. 'Wat [in Hilversum] besloten was, kon de volgende dag weer worden herroepen of werd gewoon niet uitgevoerd. Het was veelal verplaatsen van lucht', zo stelde zij vast, zodat spijt over haar vertrek uit de politiek al spoedig de overhand kreeg.

Haar afscheid van het Binnenhof bleek uiteindelijk niet definitief. VVD fractieleider en 'politiek petekind', E.H.Th.M. Nijpels, haalde haar terug naar Den Haag. Op 8 november 1982 trad zij toe tot het eerste kabinet-Lubbers - een coalitie van CDA en VVD - als staatssecretaris van Sociale Zaken en Werkgelegenheid. Onder minister J. de Koning was zij belast met onder meer de emancipatie van vrouwen, arbeidsomstandigheden en arbeidsvoorziening voor bijzondere groepen. Ofschoon zij nooit actief is geweest en geen innige banden had met de vrouwenbeweging als zodanig - "Dat mekaar als zusters beschouwen, dat zie ik nog niet zo één, twee, drie" - , zette Kappeyne van de Coppello zich op haar wijze voor emancipatievraagstukken in. Die manier, nuchter en zakelijk, paste het beste bij haar, maar die zag zij ook als de aangewezen weg om het beleid voor een meerderheid van het parlement en onder de burgers aanvaardbaar te maken. In 1984 presenteerde zij het concept-Beleidsplan Emancipatie, dat geïnitieerd was door haar voorgangster Hedy d'Ancona. Het stuk werd positief ontvangen, met uitzondering van RPF, SGP en GPV. Kern van het voorgestelde beleid was dat het gezin niet langer de basis voor de maatschappelijke ordeningen en het inkomensbeleid zou zijn, waardoor mannen en vrouwen geleidelijk gelijke rechten zouden krijgen op betaald werk en sociale uitkeringen. Op basis van het definitieve rapport (1985) kwam in samenwerking met L. de Graaff, collega-staatssecretaris op het ministerie van Sociale Zaken, de wetgeving gelijke behandeling van mannen en vrouwen in de Algemene Ouderdomswet (AOW) en andere volksverzekeringen tot stand. Ook het project 'Vrouwen uit minderheden' en de Nota met betrekking tot het beleid ter bestrijding van seksueel geweld tegen vrouwen en meisjes (1985) kregen een goede ontvangst, ondanks incidentele reacties van seksistische aard. Zo ontving ze een brief van een arts die haar opstelling typisch voor 'een vrouw in de menopauze' noemde. Als staatssecretaris van emancipatiezaken maakte Kappeyne van de Coppello zich ook sterk voor bestrijding van discriminatie op basis van seksuele geaardheid. Tijdens de Wereld Vrouwenconferentie in Nairobi (1985) introduceerde ze dit onderwerp op internationaal niveau.

Nadat het kabinet-Lubbers op 14 juli 1986 zijn termijn had volgemaakt, keerde Kappeyne van de Coppello niet terug in een nieuw ministerie. Na een intermezzo, waarin ze overwoog te solliciteren naar de functie Ombudsman en een benoeming aanvaardde als lid van de Adviescommissie voor Vreemdelingenzaken (1987), trad zij op 1 maart 1988 toe tot de Raad van State. Daar kon zij haar oude stiel - het staatsrecht - in de afdeling geschillen van bestuur weer oppakken. Ook de sfeer bij de Raad van State beviel haar goed, gesteld als zij was op goede omgangsvormen. Dit noemde ze haar gelukkigste jaren, hoewel ze overschaduwd werden door de ziekte (kanker), waaraan ze 23 februari 1990 zou overlijden. Zij liet een echtgenoot, de journalist H.F. de Groen, en een als pleegdochter aangenomen voormalige collega uit de NOS-periode, J.D. van Tongeren, achter. Laatstgenoemde heeft ter bewaring van haar politieke erfenis de Mr. Annelien Kappeyne van de Coppello Foundation opgericht, die discussiebijeenkomsten organiseert over liberale thema's. Ondanks alle meningsverschillen en kritiek worden de kwaliteiten van Kappeyne van de Coppello als jurist en volksvertegenwoordiger algemeen erkend. en oogst haar onafhankelijke opstelling nog steeds veel waardering. Het is veelzeggend dat ook CDA-politicus Lubbers, met wie ze geregeld op politiek vlak botste, haar 'het pareltje van de VVD' heeft genoemd.

Toen Gerecht nr. 10 verkocht moest worden vanwege hoge onderhoudskosten, schonk haar pleegdochter Mr. J.D. van Tongeren, als executeur-testamentair, in 2004 de ongeordende verzameling archiefstukken aan de Staat der Nederlanden om te worden bewaard bij het Nationaal Archief. In 2005 volgde nog een kleine aanvulling.

Het archief is door schenking verworven.

Het archief is door schenking verworven.

Het archief kent geen beperkingen voor het raadplegen van stukken als gevolg van slechte materiële staat.

Openbare archiefstukken kunnen online worden aangevraagd en gereserveerd. U kunt dit ook via de terminals in de studiezaal van het Nationaal Archief doen. Om te kunnen reserveren dient u de volgende stappen te volgen:

1. Creëer een account of log in.
2. Selecteer in de archiefinventaris een archiefstuk.
3. Klik op ‘Reserveer’ en kies een tijdstip van inzage.

Bij het citeren in annotatie en verantwoording dient het archief tenminste éénmaal volledig en zonder afkortingen te worden vermeld. Daarna kan worden volstaan met verkorte aanhaling.

VOLLEDIG:
Nationaal Archief, Den Haag, A. Kappeyne van de Coppello, nummer toegang 2.21.336, inventarisnummer ...

VERKORT:
NL-HaNA, Kappeyne van de Coppello, 2.21.336, inv.nr. ...

Inventarisnummers van dit archief zijn niet in kopievorm beschikbaar