1.02.01 Inventaris van het archief van C. van Heemskerck [levensjaren 1646-1702]: Gezant te Wenen, te Brussel, te Madrid, te Altona, te Constantinopel en te Parijs, 1672-1701

Bij de door mij in 1981 begonnen herinventarisatie van het legatiearchief Duitse Keizer kwam al gauw aan het licht dat de door Van Heemskerck in Wenen en Turkije gevormde archieven niet tot dit legatiearchief konden worden gerekend, maar verband hielden met zijn Franse gezantschapsarchief, dat (eveneens ten onrechte) aan het legatiearchief Frankrijk was toegevoegd. Legatiearchieven immers zijn `standplaatsarchieven' en meestal ook secretariearchieven. Ze ontstonden in de 18e eeuw in enkele landen waar de Staten-Generaal een vaste diplomatieke vertegenwoordiging hadden. Als een gezant overleed of naar een andere standplaats vertrok, droeg de gezantschapssecretaris, die meestal als zaakgelastigde ad interim achterbleef, het archief over aan zijn opvolger. Nood brak wet en bovendien had men bij de afhandeling van lopende zaken behoefte aan retroacta, een behoefte die bij een toenemende diplomatieke continuïteit steeds sterker werd gevoeld. Zo ontstonden er in sommige hoofdsteden depots van gezantschapsarchieven.

Van Heemskerck kon zijn gezantschapsarchieven niet aan opvolgers overdragen, omdat hij in Turkije, Wenen en Parijs geen directe opvolgers had. Zoals al eerder is uiteengezet, nam hij zijn archieven zelf mee naar huis. Vóór de overdracht door Buitenlandse Zaken van de legatiearchieven in 1854 bevonden ze zich al op het Rijksarchief en in de inventaris die bij die overdracht werd opgemaakt worden ze dan ook niet vermeld. Evenmin komen stukken van Van Heemskerck voor in de in 1810 vervaardigde inventaris van het legatiearchief Duitse Keizer.

De archieven van Van Heemskerck zijn ook geen secretariearchieven. Gezantschapssecretaris Jacob Jan Hamel Bruynincx bleef tijdens Van Heemskercks verblijf in Turkije en Wenen zijn normale werkzaamheden verrichten, maar het archief dat hij daarbij vormde maakt van de hier beschreven archieven geen deel uit. Hetzelfde geldt voor het archief dat secretaris Vroesen na het vertrek van Van Heemskerck uit Parijs als zaakgelastigde moet hebben gevormd.

De herinventarisatie was voor een deel gericht op de reconstructie van de minuutverbalen en het herstel van de dossiers. Bij eerdere inventarisatie waren de minuutverbalen over de perioden 1690-1692 en 1694-1697 gesloopt. De stukken waren, evenals veel brieven die uit de dossiers afkomstig waren, over de algemene correspondentie verspreid. Het minuutverbaal over de jaren 1690-1692 kon ik zonder veel problemen reconstrueren doordat de stukken genummerd waren en zich in de archieven van de Staten-Generaal een geëxhibeerd exemplaar bevond. Bij gebrek aan deze hulpmiddelen bleek een reconstructie van het minuutverbaal over de jaren 1694-1697 niet mogelijk. Wel is over deze jaren weer een soort rompverbaal ontstaan doordat veel brieven uit deze periode, aan verschillende lastgevers en collega's gezamenlijk gericht, werden samengevoegd. Op dezelfde manier is ook in het Franse gezantschapsarchief een dergelijk rompverbaal tot stand gekomen. Het minuutverbaal van het Turkse gezantschapsarchief was nog ongerept. De brieven die blijkens aard, inhoud, nummering, dorsale aantekeningen enz. tot de dossiers hebben behoord, werden zo mogelijk naar hun oorspronkelijke plaats teruggebracht.

Samenvoeging van stukken uit de perioden 1690-1692 en 1694-1697 (gezantschap naar Wenen) suggereerden een continuïteit in de diplomatieke werkzaamheden en de archiefvorming die in werkelijkheid niet heeft bestaan. Van Heemskercks gezantschap naar Turkije veroorzaakte in zijn Weense archief een chronologische en inhoudelijke breuk. Een chronologische breuk omdat het archief in zijn afwezigheid door secretaris Jacob Jan Hamel Bruynincx niet werd aangevuld. Een inhoudelijke breuk omdat de activiteiten van de gezant in de periode 1690-1692 voornamelijk gericht waren op de politieke en materiële versterking van de anti-franse coalitie en in de periode 1695-1697, waarin hij veel nauwer samenwerkte met de Engelse gezant, voor een belangrijk deel op het voorbereiden van een Europese vrede. Een archivistische breuk was het logisch gevolg.

Deze archivistische breuk, door Japikse en Schutte naadloos gelijmd, kwam door de samenbrenging van de Turkse gezantschapspapieren, de reconstructie van de minuutverbalen en de overbrenging van brieven uit de algemene correspondentie naar de dossiers waardoor de in een aantal briefwisselingen geconstrueerde continuïteit werd doorbroken, weer duidelijk aan het licht. Bovendien bleken de briefwisselingen met bepaalde correspondenten in de periode 1690-1692 een ander karakter te hebben dan de briefwisselingen met dezelfde correspondenten uit de periode 1695-1697. Een duidelijk voorbeeld hiervan is de correspondentie met lastgevers, het Weense hof en het Engelse gezantschap.

Van Heemskerck voerde die correspondentie in de jaren 1690-1692 uitsluitend onder zijn eigen naam. In de jaren 1695-1697 daarentegen werkte hij nauw samen met de Engelse gezant Lexington en werden veel uitgaande stukken door beide gezanten ondertekend, terwijl veel ingekomen stukken aan beide gezanten waren gericht. Verslagen van diplomatieke conferenties (die overigens over de periode 1690-1692 ontbreken), waren vaak een uitvloeisel van gezamenlijke nota's en werden onder beider verantwoordelijkheid opgesteld. Ook bezorgden Van Heemskerck en Lexington afschriften van stukken die de gemeenschappelijke zaak betroffen.

Jacob Colyer, de Nederlandse gezant in Turkije was, naast de hierboven genoemde correspondentie eigenlijk de enige met wie Van Heemskerck een regelmatige, door zijn gezantschap naar Turkije niet onderbroken correspondentie onderhield.

In de archieven van Van Heemskerck werd tenslotte nog een aantal afgedwaalde stukken ingevoegd, terwijl twee stukken die er niet in thuishoorden naar hun plaats van herkomst werden teruggebracht.

De kopiebrief van Apafi uit 1698, door Schutte onder inv. nr. 4671 uit Aanw. 1880 A XV 5 naar het legatiearchief Frankrijk overgebracht, behoort blijkens kanttekeningen tot het archief van Jacob Hop, en wel, gezien de nummering (`N.18') tot een van zijn verbalen. Het is weer ingevoegd in Coll. Pabst van Bingerden inv. nr. 11B. Onder de retroacta met betrekking tot de Zevenburgse kwestie bevond zich een kopiedecreet van Ferdinand III uit 1646 (inv. Schutte nr. 124.22). Dit stuke is afkomstig van Gerard Hamel Bruynincx en onder inv. nr. 8 in diens archief opgenomen.