2.04.54 Inventaris van het archief van het Ministerie van Binnenlandse Zaken: Afdeling Volksgezondheid en Armwezen, (1892) 1910-1918

Het Ministerie van Binnenlandse Zaken werd hierdoor van een aantal taken ontheven. Dit resulteerde in de opheffing van de afdeling Volksgezondheid en Armwezen.

Een nieuwe afdeling Armwezen nam de taken a t/m e, n en o van de opgeheven afdeling over. De onder g genoemde taak ging naar het Ministerie van Onderwijs, Kunsten en Wetenschappen, afdeling Hoger Onderwijs. De taken f en h t/m m gingen naar de afdeling Volksgezondheid van het Ministerie van Arbeid.

Bij de uitvoering van haar taken onderhield de afdeling veelvuldig contact met andere organen en instellingen. De ondersteuning van armen was geen taak van het Ministerie van Binnenlandse Zaken, maar van plaatselijke instellingen van weldadigheid. Deze werden onderverdeeld in burgerlijke instellingen (uitgaande van de gemeente), kerkelijke instellingen, bijzondere instellingen (alle niet-burgerlijke en niet-kerkelijke instellingen) en gemengde instellingen (instellingen waarin zowel de gemeente als de kerken en/of particulieren een aandeel hadden). Alleen indien een arme geen steun ontving van een kerkelijke, bijzondere of gemengde instelling mocht de gemeente steun verlenen. Dit gebeurde via de burgerlijke instelling in die gemeente of, indien deze er niet was, rechtstreeks door Burgemeester en Wethouders. Ten opzichte van de kerkelijke en bijzondere instellingen had Binnenlandse Zaken nauwelijks bevoegdheden. Zij waren autonoom in hun doen en laten. De burgerlijke en gemengde instellingen waren afhankelijk van het gemeentebestuur. Alleen door de behandeling van beroepszaken raakte Binnenlandse Zaken rechtstreeks betrokken bij deze instellingen. De instellingen van weldadigheid konden samenwerking zoeken in een armenraad. Deze raad trad op als platform voor overleg en als centraal registratiepunt op plaatselijk niveau. Directe ondersteuning werd niet door de armenraad verleend. Op landelijk niveau fungeerde de Algemene Armencommissie als adviescollege van de regering op het terrein van de armenzorg.

De ondersteuning van behoeftigen was dus geen directe taak van Binnenlandse Zaken. De kosten moesten ook door de plaatselijke instellingen en de gemeenten worden gedragen. Hierop waren echter uitzonderingen. Enkele categorieën behoeftigen werden op rijkskosten ondersteund: de bewoners van het voormalige eiland Schokland (Schokkers), behoeftige Nederlanders in het buitenland, de staatswezen en de armlastige krankzinnigen voor wie geen woonplaats binnen het koninkrijk aangewezen kon worden.

Behoeftige buitenlanders werden op grond van de Armenwet ondersteund door de plaatselijke instellingen van weldadigheid. De grote stroom Belgische vluchtelingen naar Nederland in de Eerste Wereldoorlog ging echter hun financiële draagkracht te boven. De vluchtelingen die zelf voor woonruimte zorgden, werden op rijkskosten ondersteund door gemeenten en vluchtelingencomités. De overige behoeftige vluchtelingen werden ondergebracht in vluchtoorden. Ook hun verzorging kwam voor rijksrekening.

Naast de vluchtelingen kwamen er ook deserteurs en uit Duitsland gevluchte krijgsgevangenen naar Nederland. In principe hadden zij dezelfde rechten als andere vreemdelingen in Nederland.

Werden zij echter tot een last, bijvoorbeeld omdat zij wegens geldgebrek begonnen te stelen, dan werden zij opgenomen in een depôt te Bergen. Dit depôt stond onder bet beheer van generaal-majoor Onnen, hoofd van de afdeling Internering van het Ministerie van Oorlog. Hij was tevens verantwoordelijk voor de interneringskampen voor buitenlandse militairen die vanwege de neutraliteitsverplichtingen door Nederland werden geïnterneerd. In deze laatste functie was hij verantwoording schuldig aan de minister van Oorlog, in zijn eerstgenoemde hoedanigheid aan de minister van Binnenlandse Zaken.

Tenslotte werden ook de gezinnen van de geïnterneerde buitenlandse militairen, die zich in de nabijheid van de interneringskampen vestigden, op rijkskosten ondersteund.

Een aparte taak op bet terrein van de armenzorg was nog de geneeskundige armenverzorging. Elke gemeente moest er voor zorgen, dat er een arts en een vroedvrouw was voor de armen. De Kroon kon in beroepszaken een oordeel over deze gemeentelijke zorg uitspreken.

Het Weesbuis te Buren en Maria Catharina van Dooren's vrouwengesticht te Rotterdam stonden in een bijzondere verhouding tot Binnenlandse Zaken. Het Weeshuis Buren, gesticht in 1612, werd beheerd door de Oranjes. Het Van Dooren's vrouwengesticht werd in 1832 gesticht uit een legaat van M.C. van Dooren. Zij had bij testament het toezicht op het gesticht opgedragen aan de koning. De administratieve bemoeiingen van het staatshoofd met beide instellingen werd gedelegeerd aan de minister van Binnenlandse Zaken,

Het toezicht op de uitvoering van de Krankzinnigenwet was opgedragen aan het Staatstoezicht op Krankzinnigen en Krankzinnigengestichten, dat werd gevormd door twee inspecteurs. Zij adviseerden tevens de minister van Binnenlandse Zaken in alle aangelegenheden betreffende de krankzinnigenzorg.

Krankzinnigengestichten konden slechts worden opgericht met toestemming van de Kroon. Ook kon de Kroon een gedeelte van een gesticht aanwijzen als inrichting die niet als krankzinnigengesticht werd beschouwd. Voor opname van een patiënt in een dergelijke open inrichting was geen machtiging van de kantonrechter nodig. Gestichten vroegen bij uitbreiding, verbouwing en reorganisatie eerst toestemming aan Binnenlandse Zaken, omdat de Kroon bij onvoldoende verzorging van de patiënten de gestichten kon sluiten. Bovendien stelde de Kroon op grond van de grootte van het gesticht het maximum aantal te verplegen krankzinnigen vast.

Voor patiënten die voor rijksrekening werden verpleegd, moest door Binnenlandse Zaken verpleegruimte worden gecreëerd. Dit werd gedaan door contracten met gestichten af te sluiten en door oprichting van rijksgestichten. In 1910 waren er twee van dergelijke gestichten: te Medemblik en te Grave. In 1917 werd een derde gesticht te Woensel in gebruik genomen. Het hogere personeel van deze gestichten werd benoemd en ontslagen door de Kroon of de minister van Binnenlandse Zaken. De benodigde gelden werden op de begroting van Binnenlandse Zaken gebracht.

Het toezicht op de handhaving van wetten en verordeningen met betrekking tot de volksgezondheid en het geven van advies en het verrichten van onderzoek op dit terrein was opgedragen aan het Staatstoezicht op de volksgezondheid, dit bestond uit de Centrale Gezondheidsraad, de (hoofd)inspecteurs van volksgezondheid en de plaatselijke gezondheidscommissies. Het Centraal Laboratorium ten behoeve van het Staatstoezicht op de Volksgezondheid werd in de praktijk ook tot het Staatstoezicht gerekend.

De leden van de Centrale Gezondheidsraad en de (hoofd)inspecteurs van volksgezondheid werden benoemd, geschorst en ontslagen door de Kroon. De Centrale Gezondheidsraad was het algemeen adviesorgaan van de regering met betrekking tot de volksgezondheid. De (hoofd)inspecteurs adviseerden de provincie- en gemeentebesturen, hielden toezicht op de naleving van wetten en verordeningen in hun ambtsgebied en behandelden klachten.

Gezondheidscommissies werden ingesteld en bekostigd door gemeentebesturen. De leden werden benoemd, geschorst en ontslagen door de Commissaris van de Koningin. Binnenlandse Zaken droeg bij in de salariskosten van de secretaris. De gezondheidscommissies adviseerden het provincie- en gemeentebestuur en de (hoofd)inspecteurs, zagen toe of plaatselijke regelingen en handelingen niet in strijd waren met de belangen van de volksgezondheid en verrichtten onderzoek ter plaatse.

Het Centraal Laboratorium verrichtte alle onderzoekingen die voor het Staatstoezicht nodig waren en die niet door andere instanties behoorden te worden verricht. Het personeel werd benoemd en ontslagen door de minister van Binnenlandse Zaken, die ook voor de nodige financiële middelen moest zorgen.

De opleidingen voor medische beroepen waren in handen van niet onder Binnenlandse Zaken ressorterende instanties (bijvoorbeeld universiteiten), zodat het departement hier geen directe bemoeienis mee had. Wel moesten de examencommissies verslag uitbrengen aan de minister. Alleen de opleiding tot vroedvrouw was wel een directe zorg van Binnenlandse Zaken. De twee rijkskweekscholen voor vroedvrouwen, te Amsterdam en Rotterdam, stonden in dezelfde verhouding tot het ministerie als de rijkskrankzinnigengestichten.

De Staatscommissie voor de Drinkwatervoorziening adviseerde de regering en verrichtte onderzoek op dit terrein. Beide taken werden zo omvangrijk, dat de Staatscommissie in 1913 werd opgeheven en vervangen door respectievelijk de Centrale Commissie en het Rijksbureau voor de Drinkwatervoorziening. De Centrale Commissie ging optreden als adviesorgaan. Het Rijksbureau kreeg de onderzoekstaak toebedeeld. De leden van de commissies en het personeel van het Rijksbureau werden benoemd en ontslagen door de Kroon, De minister van Binnenlandse Zaken was verantwoordelijk voor hun functioneren en moest zorgen voor de financiële middelen.

De meeste uitvoerende taken betreffende de Drankwet, de Woningwet, de Pandhuiswet en de Begrafeniswet waren opgedragen aan de gemeenten. Binnenlandse Zaken trad algemeen regelend op en behandelde de beroepszaken. Het toezicht op de naleving van de Drankwet was opgedragen aan de (adjunct-)inspecteurs van de Drankwetinspectie. Met het toezicht op de handhaving van de wettelijke bepalingen betreffende de volkshuisvesting waren de woninginspecteurs belast. Het College van Bijstand bedoeld in artikel 35 van de Woningwet, diende de regering van advies in alle volkshuisvestingsaangelegenheden. Bovendien was het nauw betrokken bij de verlening van geldelijke steun aan gemeenten ten behoeve van de woningbouw.

In het archief van de afdeling Volksgezondheid en Armwezen werden de bescheiden, die betrekking hadden op een zelfde zaak, bijeengebracht tot een dossier. De stukken waaruit een dossier was samengesteld, werden alle onder een eigen nummer in de afdelingsagenda ingeschreven in volgorde van ontvangst of verzending. Het verband dat bestond tussen de bescheiden welke betrekking hadden op een zaak werd in de afdelingsagenda aangegeven door middel van verwijzing naar het eerstvolgende stuk (en het voorafgaande stuk). In het archief trof men het dossier aan op het nummer, waaronder het laatste stuk van het dossier in de afdelingsagenda werd ingeschreven. Naast de agenda's werden ook indices en klappers bijgehouden. Een gedeelte van het archief bleek te zijn opgenomen in het zogenaamde "codearchief armenzorg": een verzameling stukken (15 meter) betreffende armenzorg en steun aan hulpbehoevenden over de periode 1910-1952. Deze stukken waren afkomstig uit de archieven van allerlei organen die zich bij het Ministerie van Binnenlandse Zaken in de loop van die periode met armenzorg hadden bezig gehouden: de afdelingen Volksgezondheid en Armwezen (1910-1918), Armwezen (1918-1947), Hulpverlening Oorlogsslachtoffers (1945-1947) en Maatschappelijke Zorg (1948-1952) en tevens de Algemene Armencommissie. Het codearchief werd in of kort na 1952 door het Ministerie van Binnenlandse Zaken als gevolg van het overgaan van taken overgedragen aan het in dat jaar gevormde Ministerie van Maatschappelijk Werk. In 1974 keerden de stukken van het inmiddels Ministerie van Cultuur, Recreatie en Maatschappelijk Werk geheten departement terug naar Binnenlandse Zaken.

Een ander gedeelte van het archief bevond zich bij het Ministerie van Welzijn, Volksgezondheid en Cultuur. Het betrof stukken over de uitvoering van volksgezondheidstaken. Op grond van het bestemmingsbeginsel werden deze stukken teruggeplaatst in het archief van de afdeling Volksgezondheid en Armwezen.

De stukken betreffende de uitvoering van de Woningwet zijn nagenoeg allemaal terechtgekomen bij het Ministerie van Volksgezondheid, Ruimtelijke Ordening en Milieuhygiëne. Deze stukken werden, in strijd met het bestemmingsbeginsel, niet teruggebracht naar het archief van herkomst.

Het archief is krachtens bepalingen van de Archiefwet overgebracht.

Het archief kent geen beperkingen voor het raadplegen van stukken als gevolg van slechte materiële staat.

Openbare archiefstukken kunnen online worden aangevraagd en gereserveerd. U kunt dit ook via de terminals in de studiezaal van het Nationaal Archief doen. Om te kunnen reserveren dient u de volgende stappen te volgen:

1. Creëer een account of log in.
2. Selecteer in de archiefinventaris een archiefstuk.
3. Klik op ‘Reserveer’ en kies een tijdstip van inzage.

Bij het citeren in annotatie en verantwoording dient het archief tenminste éénmaal volledig en zonder afkortingen te worden vermeld. Daarna kan worden volstaan met verkorte aanhaling.

VOLLEDIG:
Nationaal Archief, Den Haag, Ministerie van Binnenlandse Zaken: Volksgezondheid en Armwezen, nummer toegang 2.04.54, inventarisnummer ...

VERKORT:
NL-HaNA, BiZa / Volksgezondheid en Armwezen, 2.04.54, inv.nr. ...

Inventarisnummers van dit archief zijn niet in kopievorm beschikbaar